Rozwód a odpowiedzialność karna – granice prawa karnego i rodzinnego

Podstawą spraw karnych jest konflikt. Chodzi głównie o wejście w konflikt z prawem, ale bardzo często jest to również konflikt pomiędzy konkretnymi osobami. Nierzadko między takimi, które bardzo dobrze i długo się znają.

Zaskoczeniem nie będzie również, że konflikt stanowi zazwyczaj podwaliny do sprawy rozwodowej. W jaki sposób te dwie dziedziny prawa mogą się zazębiać? I jaki wpływ na sprawę rozwodową może mieć postępowanie karne? Niestety w praktyce adwokackiej nie jest to temat rzadki. Taki typ spraw pojawia się bowiem bardzo często. Zwykle inicjowany jest sprawą rozwodową, w trakcie której dochodzi do wszczęcia postępowania karnego. Wówczas sprawy te zazwyczaj toczą się „na dwóch frontach”.

Jakie są przesłanki do pozwu rozwodowego

W przypadku składania pozwu o rozwód należy pamiętać aby zawrzeć w nim elementy, których będzie w pierwszej kolejności poszukiwał sąd. Jak wynika z art. 56 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (KRO) są to przede wszystkim zupełny i trwały rozkład pożycia między małżonkami.

„Jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia, każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd rozwiązał małżeństwo przez rozwód.” (Art. 56 § 1 KRO)

Z orzecznictwa i doktryny w tym temacie wynika, iż wspomniany rozkład ma dotyczyć trzech głównych aspektów życia małżeńskiego. Więzi duchowej, fizycznej i materialnej.

Zaistnienie tych elementów zazwyczaj skłania jednego z małżonków do wniesienia sprawy o rozwód. Małżonkowie muszą być jednak świadomi, iż sąd w toku postępowania będzie szukał małżonka, który jest winny rozkładu tego pożycia, w trzech wspomnianych aspektach.

Wina w rozkładzie pożycia

Elementem przewijającym się zarówno w ramach odpowiedzialności karnej jak i tematyki rozwodu jest wina. Choć wina jest konieczna do tego aby ponosić odpowiedzialność karną (art. 1 § 3 KK), to w przypadku orzekania rozwodu, można odstąpić od poszukiwania winnego.

Orzekając rozwód sąd orzeka także, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia.

Jednakże na zgodne żądanie małżonków sąd zaniecha orzekania o winie. W tym wypadku następują skutki takie, jak gdyby żaden z małżonków nie ponosił winy. (Art. 57 KRO).

Jakie znaczenie ma orzeczenie o winie w przypadku sprawy rozwodowej? Otóż wpływa ono również na mogący powstać obowiązek alimentacyjny. Wspomina o tym art. 60 KRO.

• 1. Małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia i który znajduje się w niedostatku, może żądać od drugiego małżonka rozwiedzionego dostarczania środków utrzymania w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego.

1. Sytuacja, kiedy małżonek nieponoszący winy za rozkład pożycia po orzeczeniu rozwodu znajduje się w niedostatku, powoduje, iż może on ubiegać się o alimenty potrzebne na jego utrzymanie, lecz w zakresie wskazanym w tym przepisie.

• 2. Jeżeli jeden z małżonków został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, a rozwód pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, sąd na żądanie małżonka niewinnego może orzec, że małżonek wyłącznie winny obowiązany jest przyczyniać się w odpowiednim zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, chociażby ten nie znajdował się w niedostatku.

2. Druga sytuacja, w której małżonek nieponoszący winy za rozkład pożycia w skutek rozwodu znalazł się w znacznie pogorszonej sytuacji materialnej. Wówczas może on żądać, aby sąd orzekł alimenty na jego rzecz, nawet jeśli rozwód nie powoduje, że ten znajduje się w niedostatku.

• 3. Obowiązek dostarczania środków utrzymania małżonkowi rozwiedzionemu wygasa w razie zawarcia przez tego małżonka nowego małżeństwa. Jednakże gdy zobowiązanym jest małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za winnego rozkładu pożycia, obowiązek ten wygasa także z upływem pięciu lat od orzeczenia rozwodu, chyba że ze względu na wyjątkowe okoliczności sąd, na żądanie uprawnionego, przedłuży wymieniony termin pięcioletni.

3. Trzecia sytuacja, gdzie zobowiązany do alimentów został małżonek nieponoszący winy za rozkład pożycia. Wówczas obowiązek alimentacyjny ustaje w dwóch przypadkach. Kiedy drugi z małżonków ponownie zawrze związek małżeński bądź z upływem 5 lat od orzeczenia rozwodu.

Jak można się domyślać dążenie do orzeczenia o winie za rozkład małżeństwa bardzo często generuje dodatkowy konflikt między małżonkami. Powodów do orzeczenia o winie może być oczywiście wiele. Zdarzają się jednak i takie, które powodują również wszczęcie postępowania karnego.

Przemoc domowa jako podstawa rozwodu z orzeczeniem o winie

Sądy rodzinne przeprowadzające postępowania rozwodowe nie są już nawet zdziwione, kiedy w toku sprawy pojawia się zarzut o znęcanie się, a więc czyn kwalifikowany z art. 207 kodeksu karnego.

• 1. Kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
• 1a. Kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą nieporadną ze względu na jej wiek, stan psychiczny lub fizyczny, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
• 2. Jeżeli czyn określony w § 1 lub 1a połączony jest ze stosowaniem szczególnego okrucieństwa, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
• 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1-2 jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 15.

Jak widać kwestia znęcania się ma nie tylko wymiar fizyczny, ale również psychiczny. Nie zgłębiając się w tym miejscu w przesłanki przestępstwa znęcania, to jednak zauważalne jest iż to właśnie psychiczna forma znęcania się najczęściej podnoszona jest w trakcie procesu rozwodowego.

W tym kontekście konieczne staje się wspomnienie, iż choć w większości przypadków głównym materiałem dowodowym zarówno w sprawach o rozwód jak i o psychiczne znęcanie się, są zeznania świadków (zwykle rodziny czy znajomych), to jednak warto również zadbać o inne jeszcze źródło informacji dla sądu. Mowa to w szczególności o opinii biegłych, nawet z zakresu psychologii.

Co istotne w tym kontekście i to czego bardzo często małżonkowie w trakcie procesu rozwodowego nie są świadomi, to fakt, iż znęcanie się jest przestępstwem ściganym z oskarżenia publicznego. Innymi słowy, małżonek może zawiadomić o możliwości popełnienia takiego przestępstwa, lecz od tego momentu prowadzenie sprawy pozostaje w rękach organów ścigania. Nawet jeśli zawiadamiający w między czasie „rozmyśli się”, w przypadku kiedy organy znajdą podstawy do prowadzenia postępowania – będzie ono trwało.

Fałszywe oskarżenia w trakcie sprawy o rozwód

Powyższe jest również niezmiernie istotne w przypadku, kiedy wskutek działań jednego małżonka, drugi może wszcząć sprawę o fałszywe oskarżenie, tj. o czyn kwalifikowany z art. 234 kodeksu karnego.

„Kto, przed organem powołanym do ścigania lub orzekania w sprawach o przestępstwo, w tym i przestępstwo skarbowe, wykroczenie, wykroczenie skarbowe lub przewinienie dyscyplinarne, fałszywie oskarża inną osobę o popełnienie tych czynów zabronionych lub przewinienia dyscyplinarnego, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.”

Oznacza to, iż kierowanie fałszywych oskarżeń również może stać się powodem do kolejnej sprawy karnej toczącej się w trakcie procesu rozwodowego. Należy więc wystrzegać się przypadków, które nierzadko generowane są na potrzeby rozwodu. Szczególnie jeśli wziąć pod uwagę, iż jest to tzw. przestępstwo formalne, co oznacza, iż do jego przyjęcia nie jest konieczne nawet zainicjowanie postępowania karnego. Natomiast takie przypadki mogą skoczyć się poniesieniem odpowiedzialności karnej, nawet w przypadku „wygranej” sprawy rozwodowej.

Znaczenie prawomocnego wyroku karnego w sprawie o rozwód

Jak widać z orzecznictwa sądów powszechnych, choć prawomocne skazanie w trakcie trwania sprawy rozwodowej nie powoduje automatycznie, iż sąd rozwodowy będzie przekonany o poniesieniu winy przez skazanego małżonka.

Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 21 listopada 1997 r., II CKN 464/97

„Związanie sądu cywilnego prawomocnym wyrokiem skazującym nie rozciąga się na inne niż wskazane w art. 11 KPC okoliczności, co oznacza, że w sprawie rozwodowej sąd ma obowiązek samodzielnie badać i oceniać, czy popełnienie przestępstwa miało wpływ na rozkład pożycia małżeńskiego, czy też w okolicznościach sprawy wpływu takiego nie da się wywieść. W tym drugim przypadku, fakt skazania małżonka za popełnienie przestępstwa na szkodę współmałżonka nie będzie uzasadniał przypisania mu winy za rozkład pożycia, zgodnie bowiem z art. 57 KRO tylko zawinione zachowanie małżonka, skutkujące powstanie, pogłębienie lub utrwalenie rozkładu pożycia małżeńskiego, uzasadnia orzeczenie rozwodu z jego winy.”

Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 9 czerwca 1999 r., III CKN 949/98

Sama okoliczność wytoczenia przez jednego z małżonków kolejnej sprawy karnej przeciwko drugiemu z nich przeczy tezie o istnieniu między małżonkami stosunków przemawiających przeciwko rozwiązaniu ich małżeństwa.

Środki ochronne i zabezpieczające dla ofiar przemocy

Szczególnie w sprawach związanych z przestępstwem znęcania się, ofiary takich czynów poszukują środków zaradczych, które pozwolą im przebrnąć przez proces rozwodowy bez konieczności przebywania z drugim – oskarżonym małżonkiem.

Pierwszym i równocześnie najczęściej spotykanym rozwiązaniem jest zainicjowanie tzw. procedury Niebieskiej Karty. Wszczęcie procedury „Niebieskie Karty” następuje przez wypełnienie formularza „Niebieska Karta” w przypadku powzięcia w toku prowadzonych czynności służbowych lub zawodowych podejrzenia stosowania przemocy wobec osób doznających przemocy domowej lub w wyniku zgłoszenia dokonanego przez świadka przemocy domowej (art. 9 – Przeciwdziałanie przemocy domowej). Ma to więc zazwyczaj miejsce w trakcie interwencji policji.

Innym środkiem ochrony ofiary przemocy jest nakaz tymczasowego opuszczenia lokalu. Jest to środek, który stanowi podstawy do wielu dyskusji. Zgodnie z art. 11a (Przeciwdziałanie przemocy domowej) może on bowiem nastąpić na skutek orzeczenia sądu wstępnie na okres 14 dni, jeżeli osoba stosująca przemoc domową wspólnie zajmująca mieszkanie swoim zachowaniem polegającym na stosowaniu przemocy domowej czyni szczególnie uciążliwym wspólne zamieszkiwanie. Orzeczenie opuszczenia lokalu następuje również w przypadku, gdy osoba doznająca przemocy domowej opuściła wspólnie zajmowane mieszkanie z powodu stosowania wobec niej przemocy w tym mieszkaniu oraz gdy osoba stosująca przemoc domową opuściła wspólnie zajmowane mieszkanie. Przeszkodą nie jest również to, że osoba stosująca przemoc domową okresowo lub nieregularnie przebywa w mieszkaniu wspólnie z osobą doznającą przemocy domowej.

Kolejnym środkiem jest możliwość zgłoszenia do sądu o orzeczenie zakazu zbliżania się osobie stosującej przemoc domową, który określany jest w metrach, lub zakazał osobie stosującej przemoc domową kontaktowania się z nią.

Podsumowując

Rozwód oraz postępowanie karne niestety coraz częściej idą ze sobą w parze. Nawet jedno z toczących się postępowań może okazać się skomplikowane nawet nie tyle emocjonalnie dla strony, a tym bardziej procesowo. W takim wypadku nie warto liczyć na to, iż samemu uda nam się zebrać wszystkie dowody i w odpowiednim momencie przedstawić je przed sądem lub sądami. Fachowe wsparcie ze strony adwokata może okazać się nieocenione i bardzo często sprzyja przyspieszeniu postępowania.

Jeśli masz pytania, śmiało – zachęcam do kontaktu!