Dla kogo i kiedy należy się obrona z urzędu?

Obrona z urzędu oznacza, iż osoba, która z niej korzysta nie jest zobowiązana do poniesienia kosztów tej usługi. Koszty te w takim przypadku obciążają bowiem Skarb Państwa (czyli de facto pozostałych podatników). Równocześnie posiadanie obrońcy jest wyrazem uprawnienia do skorzystania z pomocy profesjonalnego pełnomocnika (aspekt formalny obrony).

Kto jest uprawniony do posiadania obrońcy z urzędu?

W istocie jest to każda osoba, która stoi w opozycji do organów ścigania – a więc podejrzany, sądu prowadzącego postępowanie – oskarżony, czy osoba będąca stroną w postępowaniu wykonawczym lub stricte penitencjarnym, a więc po prawomocnym rozstrzygnięciu – tj. skazany.

Niezależnie od tego na jakim etapie postępowania znajduje się sprawa, urzędem, który wyznacza obrońcę jest sąd, a konkretnie prezes lub referendarz sądowy sądu właściwego do rozpoznania sprawy, natomiast kiedy sprawa trafiła już przez sąd, ten organ, a konkretnie przewodniczący danego wydziału sądu.

Kiedy ustanawiany jest obrońca z urzędu?

Przede wszystkim są to sytuacje, kiedy dana osoba chce skorzystać z uprawnienia do posiadania obrońcy, lecz nie stać ją na to – tzw. prawo ubogiego. W takim wypadku, stosownie do art. 78 KPK konieczne staje się należyte wykazanie, że  osoba taka nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. W tym celu zazwyczaj wypełnia się określony formularz. W przypadku skazanych, sąd wnioskuje zazwyczaj o wyciąg z ich konta tj. posiadanych przez nich środków pieniężnych przeznaczonych do ich dyspozycji.

Jak długo trwa obrona z urzędu?

Zdarzają się jednak sytuacje, w których organ postępowania musi działać szybko,
a równocześnie zachodzi konieczność posiadania obrońcy przez podejrzanego/oskarżonego/skazanego. Konieczność taka oznacza, że posiadanie obrońcy jest obligatoryjne. 

Przypadki obrony obligatoryjnej przewiduje oczywiście ustawa (art. 79 i 80 KPK).

Są to sytuacje kiedy oskarżony/podejrzany:

– nie ukończył 18 lat;

– jest głuchy, niemy lub niewidomy;

– zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy jego zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem nie była w czasie popełnienia tego czynu wyłączona lub
w znacznym stopniu ograniczona;

– zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy stan jego zdrowia psychicznego pozwala na udział
w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny;

– gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na inne okoliczności utrudniające obronę;

– w postępowaniu przed sądem okręgowym, jeżeli zarzucono mu zbrodnię.

 Zazwyczaj po ustaniu wspomnianej nagłości sytuacji, a więc po lub nawet w trakcie podjęcia określonej czynności procesowej, istnieje możliwość ustanowienia obrońcy z wyboru. Może to być również ten sam obrońca, który został ustanowiony z urzędu, z tą różnicą, iż zmieni się wówczas źródło finansowania jego usług 😊. Niemniej szczególnie w przypadkach dotyczących stanu psychicznego osoby, która wymaga obrony obligatoryjnej, obrona świadczona z urzędu jest zazwyczaj kontynuowana.

Poza tym, że skazani również mogą skorzystać z obrońcy z urzędu korzystając z tzw. prawa ubogiego, to nieco odmiennie prezentuje się kwestia obrony obligatoryjnej, której zastosowanie również może pojawić się nagle. 

Kodeks karny wykonawczy wskazuje (art. 8 kkw), iż sytuacje obrony obligatoryjnej pojawiają się kiedy skazany:

– jest głuchy, niemy lub niewidomy;

– zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności;

– nie ukończył 18 lat;

– sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę.

Skazany, który jest pozbawiony wolności, nie jest jednocześnie pozbawiony kontaktu z obrońcą. Ma prawo kontaktować się z nim telefonicznie raz w tygodniu zgodnie z regulaminem danej placówki penitencjarnej. Warunkiem jest przekazanie odpowiedniej administracji numeru kontaktowego do obrońcy.

W praktyce, co jednak powinno być odstępstwem od reguły osobistego stawiennictwa skazanego, obrońca z urzędu ustanawiany jest przykładowo również w przypadku, kiedy skazany sam składał wniosek np. o przerwę w karze, lecz sąd zdecydował o niesprowadzaniu go na posiedzenie. Wówczas konieczne jest zapewnienie należytej reprezentacji interesów skazanego.

Poza tym ustanowienie obrony z urzędu staje się konieczne m.in. w postępowaniu wznowieniowym po śmierci oskarżonego (art. 548 kpk) na jego korzyść, kiedy nie uczynią tego jego bliscy lub zachodzi podstawa do zawieszenia postępowania wznowieniowego.

Ciekawostka – lista obrońców z urzędu sporządzana jest na podstawie deklaracji chęci podjęcia takiej obrony, składanej we właściwej ze względu na miejsce prowadzenia działalności Izbie Adwokackiej/Radcowskiej. Na listę można wpisać się do października (adwokaci/tki) każdego roku i z nowym rokiem jest ona aktualizowana i przestawiana sądowi.

Tak, jestem na takiej liście w obrębie Krakowa