Czym jest warunkowe zwolnienie i w jaki sposób reguluje je Kodeks Karny Wykonawczy?

Warunkowe przedterminowe zwolnienie z reszty kary jest jedną z podstawowych instytucji probacyjnych przewidzianych w kodeksie karnym, stosowanych po zapadnięciu prawomocnego rozstrzygnięcia, a której praktyczne wykonanie reguluje również kodeks karny wykonawczy. Można z niego skorzystać w przypadku orzeczenia m.in. kary pozbawienia wolności. Natomiast w przypadku kary ograniczenia wolności oraz orzeczonych środków karnych ustawodawca przewiduje ich skrócenie, w ten sposób, iż po odpowiednio długim ich odbywaniu, pod określonymi warunkami, można uznać je za wykonane.

Skupiając się jednak na karze pozbawienia wolności. Warunkowe zwolnienie w praktyce, jeśli tylko okres próby przebiegnie pomyślnie, pozwala w rzeczywistości na wcześniejsze skończenie odbywania kary pozbawienia wolności.

Instytucja ta, która ma charakter probacyjny i stosowana jest w przypadku zapadnięcia prawomocnego wyroku, regulowana jest dwutorowo. Po pierwsze przez Kodeks Karny, który podaje przesłanki formalne i materialne, wskazujące na to kiedy warunkowe zwolnienie jest możliwe. Po drugie przez Kodeks Karny Wykonawczy oraz w wypadkach nieuregulowanych Kodeks Postępowania Karnego (art. 1 § 2 KKW), który reguluje sposób i procedurę postępowania w przypadku złożenia wniosku.

Wcześniejsze zwolnienie skazanego z konieczności odbywania kary pozbawienia wolności z zachowaniem co najmniej 2 letniego, a zasadniczo maksymalnie 5 letniego okresu próby (stąd nazwa – probacyjny) jest więc możliwe w przypadku, kiedy spełnia on wszystkie ustawowe wymogi. Wbrew częstemu rozumieniu, nie jest to równocześnie rozwiązanie przewidziane dla każdego.

Kto może ubiegać się o skrócenie reszty kary?

Z zasad ogólnych, wyrażonych w art. 77 do 79 Kodeksu Karnego wynika, iż pierwszorzędną przesłanką o charakterze formalnym jest konieczność odbycia części kary. O warunkowe zwolnienie może więc ubiegać się skazany, który:

• odbył jej co najmniej połowę;

Szczególne warunki temporalne (związane z długością wykonywanej kary) wymagane są jednak od skazanych, którzy zostali zakwalifikowani jako:

• sprawcy z art. 64 § 1 k.k., gdyż mogą oni zostać warunkowo zwolnieni dopiero po odbyciu 2/3 orzeczonej kary,
• natomiast ci względem których sąd przyjął, iż dopuścili się czynu kwalifikowanego z art. 64 § 2 k.k. lub 64a k.k. – odpowiednio po odbyciu ¾ kary.

Podobnie jeśli jest to skazany względem, którego prawomocnie stwierdzono, że utrudniał postępowanie;

• pozostałe wyjątki dotyczą przypadków, w których orzeczono karę nie krótszą niż 25 lat, gdyż jest to wówczas możliwe po odbyciu co najmniej 15 lat kary, a przy orzeczeniu tzw. dożywocia – po 30 latach.

Co jednak szczególnie istotne, warunkowe przedterminowe zwolnienie nie przysługuje automatycznie wraz z upływem wymaganego okresu kary. Skazani stoją bowiem przed koniecznością wykazania, iż zgodnie wymogami materialnymi ich „postawa, właściwości i warunki osobiste, okoliczności popełnienia przestępstwa oraz zachowanie po jego popełnieniu i w czasie odbywania kary uzasadniają przekonanie, że skazany po zwolnieniu będzie stosował się do orzeczonego środka karnego lub zabezpieczającego i przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni ponownie przestępstwa.” (art. 77 k.k.).

Postawa, właściwości i warunki osobiste, to nic innego jak zachowanie danej osoby na tle społeczeństwa. Elementy  te są brane pod uwagę pod innym kątem niż przy wymiarze kary. Mają bowiem uwzględniać ewolucję postawy skazanego. Ważnym aspektem w tym względzie jest to w jaki sposób dana osoba odbierana jest przez społeczeństwo, a w szczególności to, w którym się obraca. A więc istotne są relacje rodzinne, posiadanie bliskich, którzy akceptują i wspierają, jest bardzo ważnym prognostykiem w kontekście tego jak przebiegają działania resocjalizacyjne.

Okoliczności popełnienia przestępstwa w pewnym stopniu mają tłumaczyć zachowanie się osoby, która ubiega się o warunkowe zwolnienie z reszty kary. Innymi słowy chodzi o sytuację, w jakiej doszło do tego, że został popełniony czyn zabroniony pod groźbą kary i jak przebiegało zdarzenie (np. czy miało brutalny charakter). Jednak co szczególnie ważne, a na co wskazują orzeczenia sądów okoliczności te „ (…) mają znaczenie dla negatywnej prognozy, a w konsekwencji i dla negatywnej decyzji w przedmiocie warunkowego zwolnienia, o ile wskazują na takie cechy skazanego, które mogą być przyczyną popełnienia przez niego kolejnego przestępstwa. Obowiązkiem sądu jest więc wskazanie, jakie okoliczności, rozumiane jako fakty, zdarzenia, sytuacje i stany towarzyszące popełnieniu czynu wpłynęły na negatywną charakterystykę osobowości skazanego. (…)” (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie – II Wydział Karny z dnia 19 stycznia 2016 r., II AKzw 22/16, Legalis nr 1399246).

Zachowanie po popełnieniu czynu, za który odbywa się karę, a z której chce się uzyskać warunkowe zwolnienie. Tutaj bierze się pod uwagę to, czy po popełnieniu czynów, za które osoba skazana odbywa karę, miały miejsce jeszcze inne zachowania oceniane jako karygodne. Innymi słowy, czy osoba skazana popełniła w późniejszym czasie inne czyny, za które została już prawomocnie skazana, chociażby na karę grzywny czy ograniczenia wolności. Pozwala to ocenić, jakie podejście osoba skazana ma do naruszania porządku prawnego i czy zmierza on we właściwym kierunku.

Zachowanie w czasie odbywania kary jest niezwykle istotną przesłanką. Pokazuje bowiem czy osoba skazana jest podatna na działania resocjalizacyjne. Z pewnością uwzględniane jest czy wnioskujący odbywa karę w systemie indywidualnego programowego oddziaływania (tzw. IPO), w systemie zwykłym czy terapeutycznym i w jaki sposób realizuje przypisane mu zadania. Poza tym sąd zwraca uwagę na zachowanie się skazanego względem administracji i innych współosadzonych. Zachowanie to nie tylko powinno być poprawne, gdyż jest to obowiązek każdej osoby odbywającej karę w jednostce penitencjarnej, ale widziane jako ponadprzeciętne czynienie starań. Prezentowanie i utrzymanie takiej właśnie postawy otwiera możliwość uzyskania przepustek, czy też pracy poza zakładem karnym, które stanowią miarodajną prognozę zachowania się na wolności i określenia stopnia samodyscypliny.

Jak wygląda postępowanie przed sądem penitencjarnym?

W momencie upływu czasu, po którym odblokowuje się przesłanka formalna warunkowego zwolnienia, wniosek należy złożyć do sądu penitencjarnego właściwego dla jednostki penitencjarnej, w której przebywa osoba wnioskująca. Wniosek taki może również wyjść z inicjatywy samego dyrektora zakładu karnego lub sądowego kuratora zawodowego.

Dyrektor zakładu karnego, składając wniosek o warunkowe zwolnienie, przesyła jednocześnie opinię sporządzoną przez administrację zakładu karnego zawierającą w szczególności prognozę kryminologiczno-społeczną. W innych przypadkach opinię tę dyrektor zakładu karnego przesyła na żądanie sądu penitencjarnego lub na prośbę skazanego składającego wniosek o warunkowe zwolnienie. Wspomniana opinia stanowi jeden z najważniejszych dokumentów analizowanych przez sąd.

O warunkowym zwolnieniu orzeka następnie sąd penitencjarny na posiedzeniu, które powinno odbyć się w zakładzie karnym. W posiedzeniu bierze udział prokurator, a mają prawo wziąć udział skazany oraz obrońca, a także inne osoby, którym służy uprawnienie do złożenia wniosku o warunkowe zwolnienie, jeżeli wniosek taki złożyły.

Kiedy warunkowe zwolnienie zostaje wyłączone i co robić w przypadku decyzji odmownej?  

Najczęstszym powodem udzielenia warunkowego zwolnienia jest przyjęcie przez sąd penitencjarny, iż prognoza kryminologiczno-społeczna jest negatywna, a cele kary nie zostały jeszcze osiągnięte. Do celów wykonywania kary należy wzbudzanie w skazanym woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego.

Niekorzystne postanowienie można zaskarżyć poprzez złożenie zażalenia do sądu wyższego rzędu – tu Sądu Apelacyjnego. Co jednak istotne, to czas kiedy można złożyć kolejny wniosek o warunkowe zwolnienie. Jeżeli orzeczona kara lub suma kar nie przekracza 5 lat pozbawienia wolności, wniosku skazanego lub jego obrońcy, złożonego przed upływem 6 miesięcy od wydania postanowienia o odmowie warunkowego zwolnienia, nie rozpoznaje się aż do upływu tego okresu. Natomiast jeżeli orzeczona kara lub suma kar przekracza 5 lat pozbawienia wolności, wniosku skazanego lub jego obrońcy, złożonego przed upływem roku od wydania postanowienia o odmowie warunkowego zwolnienia, nie rozpoznaje się aż do upływu tego okresu.

Jak przygotować skuteczny wniosek?

Wniosek powinien więc wskazywać, iż względem osoby skazanej istnieje tzw. pozytywne prognoza kryminologiczno – społeczna, tj. że daje on gwarancję przestrzegania porządku prawnego na wolności. Stąd kluczowe frazy wniosku o skorzystanie z omawianej instytucji winny wykazywać, iż skazany mimo tego, że nie odbył kary w całości, to zaakceptował ją i co więcej już na tym etapie zrozumiał, że jego zachowanie w obliczu prawa było karygodne. Za werbalnym krytycznym stosunkiem do swojego uprzedniego postępowania, skazany powinien również wyszczególnić, iż jego zachowanie podobnie daje wyraz i gwarancję temu, że nie wejdzie on ponownie w konflikt z prawem. Wartościowe w tym względzie może okazać się wypunktowanie postępów, jakie skazany poczynił dotąd w trakcie odbywania kary, w stosunku do tego, jak zachowywał się przed zapadnięciem wyroku.

Sądy penitencjarne w Małopolsce, jak również Sąd Apelacyjny w Krakowie, działający jako sąd odwoławczy, wielokrotnie wypowiadały się w tym względzie, stąd obfite orzecznictwo pozwala na zapoznanie się ze stanowiskiem tych sądów odnośnie zarówno sytuacji konkretnych skazanych jak i warunków ogólnych. Choć wiadomo, że polski system prawny nie opiera się na precedensie, utrwalanym właśnie w postaci orzeczeń sądowych, to z uwagi na dość ogólnie sformułowane warunki skorzystania z tej instytucji przez ustawodawcę, posiłkowanie się stanowiskiem judykatury okazuje się czasem niezbędne. 

Dlatego też właściwe sformułowanie wniosku o warunkowe zwolnienie, tj. zwierające w szczególności kluczowe frazy, warto powierzyć adwokatowi, który jest doświadczony w sprawach penitencjarnych.