W polskim prawie karnym istnieje swoista instytucja, która nie jest ani skazaniem ani uniewinnieniem. Umożliwia ona sądowi zakończenie postępowania, bez skazania sprawcy, lecz pod pewnymi warunkami oraz ustaleniem okresu próby. Jest to rozwiązanie korzystne zarówno dla sprawcy, jak i dla wymiaru sprawiedliwości, gdyż przewiduje łagodniejsze konsekwencje oraz zazwyczaj kończy się szybciej niż „tradycyjne” postępowania karno-sądowe. Mowa o warunkowym umorzeniu postępowania.

Co oznacza warunkowe umorzenie postępowania?

Warunkowe umorzenie postępowania karnego oznacza, że sąd po rozpatrzeniu sprawy, zamiast skazywać sprawcę, w wyroku orzeka o umorzeniu postępowania z warunkowym zawieszeniem jego wykonania na okres próby. To rozwiązanie stosuje się wtedy, gdy wina i społeczna szkodliwość czynu są niewielkie, a okoliczności jego popełnienia nie budzą wątpliwości.

Przesłanki warunkowego umorzenia postępowania

Z wnioskiem o warunkowe umorzenie postępowania może wystąpić już sam prokurator, który składa taki wniosek zamiast aktu oskarżenia. Może to również zrobić sąd z własnej inicjatywy lub też po osobistym wniosku sprawcy lub jego obrońcy. Należy jednak zapamiętać, iż to czy warunkowe umorzenie nastąpi zależy od sądu, który może, lecz nie musi umorzyć postępowania, nawet mimo wniosku prokuratora. Decyzja ta zależy od oceny sądu, który ma za zadanie rozważyć, czy:

wina i społeczna szkodliwość czynu nie są znaczne,
okoliczności popełnienia czynu nie budzą wątpliwości,
postawa sprawcy niekaranego za przestępstwo umyślne, jego właściwości i warunki osobiste oraz dotychczasowy sposób życia uzasadniają przypuszczenie, że pomimo umorzenia postępowania będzie przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni przestępstwa;
przestępstwo nie jest zagrożone karą przekraczającą 5 lat pozbawienia wolności.

Co ciekawe mogą pojawić się przypadki, kiedy sprawca nie przyznaje się do popełnienia przestępstwa i jednocześnie wg sądu, który bazuje na pozostałym materiale dowodowym, brak powodów do przyjęcia, iż okoliczności popełnienia czynu budziły wątpliwości. Innymi słowy, sprawca może nie przyznawać się do zarzucanego mu czynu, a przy tym sąd może znajdować podstawy by warunkowo umorzyć postępowanie.

Wyrok warunkowo umarzający postępowanie

W przypadku orzekania o warunkowym umorzeniu postępowania, sąd wydaje wyrok. Nie jest to wyrok skazujący, stąd nie będzie w nim orzeczenia o karze. Oto co jednak znajdzie się w takim wyroku:

opis czynu zarzucanego sprawcy,
poddanie sprawcy okresowi próby w wymiarze od roku do 3 lat (które biegnie od czasu uprawomocnienia się wyroku),
możliwość oddania sprawcy w okresie próby pod dozór kuratora lub osoby godnej zaufania, stowarzyszenia, instytucji albo organizacji społecznej, do której działalności należy troska o wychowanie, zapobieganie demoralizacji lub pomoc skazanym,
nałożenie na sprawcę obowiązku naprawienia szkody w całości lub w części,
(w miarę możliwości) również obowiązek zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, lub zamiast nich, nawiązkę,
możliwe jest też, że sąd orzeknie, iż w czasie próby sprawca: będzie zobowiązany do informowania sądu lub kuratora o przebiegu okresu próby, do przeproszenia pokrzywdzonego, do wykonywania obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby, powstrzymania się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających, poddania się terapii uzależnień, psychoterapii lub psychoedukacji, uczestnictwa w oddziaływaniach korekcyjno-edukacyjnych, oraz alternatywnie powstrzymania się od kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami w określony sposób lub zbliżania się do pokrzywdzonego lub innych osób, bądź też opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym;
sąd może w wyroku orzec również zakaz prowadzenia pojazdów do lat 2 (co jest szczególnie korzystne w przypadku sprawców przestępstwa z art. 178a § 1 KK).

Nałożenie wspominanych obowiązków następuje po wysłuchaniu sprawcy przez sąd.

Warunkowe umorzenie postępowania a zaświadczenie o niekaralności

Często pada pytanie, czy warunkowe umorzenie postępowania oznacza, że jestem karany? Otóż nie, ponieważ sąd nie wymierza kary. Czy warunkowe umorzenie postępowania widać w danych o karalności, czyli w Krajowym Rejestrze Karnym (KRK)? Tak, jest widoczne, ale nie oznacza, że nastąpiło skazanie za przestępstwo. Nadal można więc uzyskać zaświadczenie o niekaralności.

Wiąże się jednak z istnieniem wspominanego okresu probacyjnego (który również jest wskazany w Rejestrze), podobnie jak przy warunkowym zwolnieniu, choć odróżnia je to, iż w drugim przypadku, może ono nastąpić dopiero po prawomocnym skazaniu.

Istotę warunkowego umorzenia postępowania bardzo trafnie wyjaśnia Sąd Najwyższy w jednym z niedawnych orzeczeń:

„Warunkowe umorzenie postępowania jest samoistnym środkiem probacyjnym, który nie jest związany ze skazaniem sprawcy, a tym samym nie może zostać połączony z wymierzeniem mu kary. Warunkowe umorzenie postępowania nie jest też warunkowym skazaniem, gdyż polega na rezygnacji ze skazania i wymierzenia kary w celu poddania sprawcy próbie. Warunkowe umorzenie postępowania jest zatem autonomiczną, odrębnie uregulowaną instytucją prawa karnego materialnego, której stosowanie normują przepisy art. 66-68 KK.(…)” (wyrok z dnia 5 lutego 2025 r., sygn. akt II KK 563/24).

Jakie znaczenie może mieć natomiast charakter wyroku warunkowo umarzającego w przypadku sprawowania służby w policji pokazuje przykładowo wyrok NSA z dnia 6 września 2023 r., sygn. akt III OSK 8/23. Naczelny Sąd Administracyjny przyjął następującą interpretację:

„Funkcjonariusz, który jest podejrzany o popełnienie przestępstwa, powinien się oczyścić z zarzutów w ciągu 12 miesięcy. Inaczej może być zwolniony. Przy czym przez oczyszczenie z zarzutów, z wyżej podanych względów, nie można rozumieć warunkowego umorzenia postępowania. Wprawdzie orzeczenie to nie jest równoznaczne z wyrokiem skazującym, ale potwierdza winę oskarżonego (art. 66 § 1 KK).”.

Podjęcie postępowania warunkowo umorzonego

Z probacją jest już tak, że o warunkach jakie stawia przed sprawcą można zapomnieć w istocie dopiero 6 miesięcy po zakończeniu okresu próby (przypominam od 1 roku do 3 lat). Przez ten cały okres istnieje więc ryzyko, że postępowanie, które zostało prawomocnie warunkowo umorzone, zostanie jednak podjęte.

W kodeksie karnym zostały wskazane okoliczności, w których sąd może to zrobić, a więc jest to zależne od jego decyzji, ale i przypadki, kiedy podjęcie takiego postępowania nakazuje ustawa.

Sąd może podjąć warunkowo umorzone postępowanie:

jeżeli sprawca w okresie próby rażąco narusza porządek prawny, w szczególności gdy popełnił inne niż umyślne przestępstwo, za które został prawomocnie skazany,
jeżeli uchyla się od dozoru, wykonania nałożonego obowiązku lub orzeczonego środka karnego, środka kompensacyjnego lub przepadku albo
jeżeli nie wykonuje zawartej z pokrzywdzonym ugody,
jeżeli sprawca po wydaniu orzeczenia o warunkowym umorzeniu postępowania, lecz przed jego uprawomocnieniem się, rażąco narusza porządek prawny, a w szczególności gdy w tym czasie popełnił przestępstwo.

Sąd podejmuje warunkowo umorzone postępowanie:

jeżeli sprawca w okresie próby popełnił przestępstwo umyślne, za które został prawomocnie skazany,
jeżeli okoliczności, związane z rażącym naruszaniem porządku prawnego, w tym prawomocne skazanie za przestępstwo umyślne, uchylanie się od dozoru czy wykonania nałożonego obowiązku lub orzeczonego środka karnego lub zawartej z pokrzywdzonym ugody, środka kompensacyjnego lub przepadku

– zaistnieją po udzieleniu sprawcy pisemnego upomnienia przez sądowego kuratora zawodowego, chyba że przemawiają przeciwko temu szczególne względy.

Wnioski

Warunkowe umorzenie postępowania karnego to instytucja, która pozwala na łagodniejsze rozwiązanie w sprawach o niewielkiej społecznej szkodliwości. Dzięki okresowi próby i możliwościach nadzoru, sąd ma szansę monitorować zachowanie sprawcy, a jednocześnie uniknąć konieczności skazywania i karania, jeśli sprawca wykaże chęć i zdolność do przestrzegania prawa.

Kluczowe jest spełnienie warunków wskazanych w przepisach Kodeksu karnego, takich jak niewielka społeczna szkodliwość czynu czy właściwa postawa sprawcy. Niezmiernie ważną rolę spełnia też odpowiednio wczesne wystąpienie z wnioskiem przez sprawcę, którego sporządzeniem powinien zająć się adwokat specjalizujący się w sprawach karnych.

Warunkowe umorzenie postępowania – wyrok bez skazania