Terminy oszustwo i wyłudzenie używane są zamiennie, gdyż w potocznym rozumieniu ich znaczenie jest do siebie zbliżone. Jednak w kontekście odpowiedzialności karnej i skutecznego prowadzenia reprezentacji oraz obrony stron postępowania, warto terminy te rozróżnić.
Przestępstwo oszustwa zostało stypizowane w art. 286 i rozdziale kodeksu karnego poświęconym przestępstwom przeciwko mieniu (podobnie jak kradzież). O tym, kiedy mamy do czynienia z przestępstwem oszustwa wspominałam w artykule dotyczącym oszustwa matrymonialnego. Polega ono na celowym wprowadzeniu kogoś w błąd lub wyzyskanie takiego błędu, w wyniku którego następuje osiągnięcie korzyści majątkowej. Nie zawsze będzie to jednak korzyść w znaczeniu pieniężnym. Korzyścią majątkową może być również nieponiesienie straty, czy zwolnienie z długu.
Natomiast wyłudzenie, a dokładniej wyłudzenie kredytu stypizowane w art. 297 § 1 kodeksu karnego, należy do kategorii przestępstw skierowanych przeciwko obrotowi gospodarczemu i interesom majątkowym w obrocie cywilnoprawnym. Polega ono w głównej mierze na przedłożeniu nieprawdziwej dokumentacji, która ułatwi uzyskanie określonego w tym przepisie stricte wsparcia finansowego od wskazanej w tym przepisie instytucji, najczęściej banku. Przestępstwo to bardzo często popełniane jest na tzw. przedpolu przestępstwa oszustwa.
Pomiędzy tymi czynami zachodzi więc pewna relacja, szczególnie jeśli czyn związany jest z wyłudzeniem pieniędzy z banku. Trafnie wyjaśnia to jedno z orzeczeń sądowych:
„Relację pomiędzy przepisami art. 297 § 1 KK, a art. 286 § 1 KK najprościej zobrazować stwierdzeniem, iż zachowanie penalizowane pierwszym z nich może stanowić finał, uwieńczenie przestępczego zachowania sprawcy, jeżeli wszakże następnie dochodzi do niekorzystnego rozporządzenia mieniem przez pokrzywdzonego, rozpatrywane musi być już w kategoriach swoistego przygotowania do przestępstwa oszustwa, jego wstępnej fazy, na której przestępcza aktywność się nie kończy i generuje dalej idącą odpowiedzialność prawnokarną.”
(Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie – II Wydział Karny z dnia 7 lipca 2022 r., II AKa 196/21)
Przestępstwa te bardzo często mogą pozostawać więc w zbiegu – czyli sytuacji, kiedy jeden czyn wypełnia znamiona opisane w dwóch lub więcej przepisach ustawy karnej.
Możliwy jest zbieg przepisów z art. 286 § 1 i art. 297 § 1 KK, ale muszą być ku temu spełnione odpowiednie warunki. Sprawcy) -om) musi towarzyszyć zamiar niespłacenia kredytu i osiągniecia w taki sposób korzyści majątkowej. A to wymaga wykazania, że w chwili przedkładania pracownikowi banku „sfałszowanego” dokumentu i podpisywania umowy kredytowej, sprawca miał zamiar nieuiszczania rat kredytu ewentualnie konieczne jest wykazanie, że już w czasie przedłożenia wskazanego w art. 297 § 1 KK dokumentu, sprawca miał zamiar wykorzystania środków finansowych sprzecznie z ich przeznaczeniem.
(Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie – II Wydział Karny z dnia 11 sierpnia 2022 r., II AKa 19/22)
Oszustwo a odpowiedzialność kontraktowa
Bardzo często zdarza się również, że pokrzywdzony w wyniku niewykonania umowy składa zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa oszustwa. Jest to oczywiście rozwiązanie korzystniejsze z punktu widzenia pokrzywdzonego, gdyż w przeciwieństwie do pozwu, samo złożenie zawiadomienia jest bezpłatne. Co więcej mimo, iż zawiadamiający powinien dostarczyć wszelkie posiadane przez siebie dowody (najczęściej w postaci dokumentacji), to wówczas organ śledczy zajmuje się badaniem sprawy.
Należy jednak mieć na uwadze, iż to czy zachowanie opisane w zawiadomieniu spełnia w istocie przesłanki do uznania go za czyn zabroniony oszustwa z art. 286 kodeksu karnego czy też stanowi zwyczajne niewykonanie zobowiązania umownego, będzie stanowiło jeden z pierwszych aspektów badania przez organ śledczy.
Relację między przestępstwem oszustwa a niewywiązaniem się ze zobowiązania umownego przedstawia choćby poniższy wyrok.
„Podstawowym kryterium rozgraniczenia przestępstwa oszustwa (art. 286 § 1 KK) od niewywiązania się ze zobowiązania o charakterze cywilnoprawnym jest wykazanie, że w chwili zawierania zobowiązania (umowy) sprawca działał w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, tj. dążył do uzyskania świadczenia przez wprowadzenie w błąd lub wyzyskanie błędu co do okoliczności mających znaczenie dla zawarcia umowy mając świadomość, że gdyby druga strona umowy znała rzeczywisty stan, nie zawarłaby umowy w ogóle lub nie zawarłaby umowy na tych warunkach, na jakich została zawarta.”
(Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie – II Wydział Karny z dnia 17 września 2024 r., II AKa 178/24)
Dlatego właśnie to fachowe napisanie zawiadomienia może mieć kluczowe znaczenie dla uznania sprawy za przestępstwo, nie natomiast za konflikt istniejący między kontrahentami. Stąd warto powierzyć jego sporządzenie adwokatowi zajmującemu się sprawami gospodarczymi.
Najczęstsze przestępstwa gospodarcze – przykłady
Do przestępstw, które stanowią jeden z większych odsetków, są tzw. przestępstwa gospodarcze, zwane również przestępstwami białych kołnierzyków.
(* z ang. White collar crimes – nazwa została, która pojawiła się w publikacjach Charlesa Millsa oraz Edwina H. Sutherlanda amerykańskich socjologów i kryminologa. Oznaczał działalność przestępczą prowadzoną przez osoby o wysokim statusie społecznym i ekonomicznym, które wykorzystywały zajmowane przez siebie stanowiska do popełniania przestępstw. ).
Jednymi z najczęściej popełnianych przestępstw o (w ogólnym znaczeniu) charakterze gospodarczym są:
- Oszustwo gospodarcze – wspomniane wcześniej, które wiąże się najczęściej z wprowadzeniem w błąd kontrahenta lub innego profesjonalnego podmiotu (takie jak bank) w celu uzyskania korzyści majątkowej.
- Łapownictwo i korupcja – są to pojęcia, które szczegółowo opisane zostały w poszczególnych typach czynów zabronionych m.in. w art. 228, 229 czy 231 kodeksu karnego. Związane są z oferowaniem lub przyjmowaniem korzyści majątkowych w zamian za określone działanie, najczęściej stanowiące nadużycie prawa.
- Szeroko pojęte nadużycia finansowe, w tym zwłaszcza w sferze VAT – czyny te regulowane w znacznej mierze przez kodeks karny skarbowy i dotyczą zachowań takich jak: oszustwa podatkowe wskazane w art. 56 kodeksu karnego skarbowego, polegające na podawaniu nieprawdziwych informacji lub ich zatajaniu, co prowadzi do błędnego wyliczenia należnego podatku np. dochodowego; czy wyłudzenie podatku VAT, w rozumieniu art. 76 kodeksu karnego skarbowego, polegające na celowym odliczaniu podatku od wartości dodanej, który nie został faktycznie zapłacony lub nie istnieje, co skutkuje uszczupleniem budżetu państwa. Jednocześnie są to czyny bardzo często pozostające w zainteresowaniu urzędu skarbowego czy Krajowej Administracji Skarbowej, które to instytucje posiadają wydzielone komórki zajmujące się wychwytywaniem wspomnianych nieprawidłowości.
- Pranie brudnych pieniędzy – czyn zabroniony opisany w art. 299 kodeksu karnego, który obejmujące działania mające na celu ukrycie pochodzenia nielegalnych środków finansowych poprzez skomplikowane operacje finansowe.
Zbieg przepisów a konsekwencje prawnokarne
Wspomniane wyżej czyny rzadko występują jako samodzielne zarzuty, a więc pojawiają się zwykle w formie wspomnianego wyżej zbiegu. Jest to więc dowód na to, iż stanowią one zazwyczaj część większego, kompleksowego działania związanego z obrotem gospodarczym.
Jednocześnie wiąże się to zwykle z ryzykiem poniesienia surowszych konsekwencji prawnokarnych. Stosownie bowiem do art. 8 § 1 i 2 kodeksu karnego skarbowego w przypadku zbiegu z przepisami innych ustaw stosuje się każdy z tych przepisów. Wykonaniu podlega wówczas tylko najsurowsza z kar, co nie stoi na przeszkodzie wykonaniu środków karnych lub innych środków orzeczonych na podstawie wszystkich zbiegających się przepisów. Środki karne i środki zabezpieczające oraz dozór stosuje się, chociażby je orzeczono tylko na podstawie jednego ze zbiegających się przepisów; w razie orzeczenia za zbiegające się czyny zabronione zakazów tego samego rodzaju lub pozbawienia praw publicznych, sąd stosuje odpowiednio przepisy o karze łącznej.
Wysokość kary za przestępstwa gospodarcze i karnoskarbowe
Kara, jaka może zostać wymierzona zależy oczywiście od czynu, który został poddany prawnokarnej ocenie. Elementy, jakie bierze się pod uwagę to również stopień społecznej szkodliwości, na który wpływa też wysokość szkody, wyrządzonej i poniesionej. Katalog kar, jakie wymierza sąd to:
- Kara pozbawienia wolności – taka grozi przede wszystkim za przestępstwo oszustwa (w typie podstawowym od 6mcy do 8 lat, a przy kwocie obejmującej mienie znacznej wartości, czyli przekraczającej 200 tys. zł od roku do 10 lat); taką karę przewidują również przepisy dotyczące wyłudzenia kredytu (tu od 3 miesięcy do 5 lat) oraz dotyczące łapownictwa i korupcji (od 6 mcy do 8 lat, a w poważniejszych przypadkach nawet do 20 lat pozbawienia wolności);
- Kara ograniczenia wolności – taką karę przewidują przepisy kodeksu karnego za wymienione wyżej czyny (oprócz wyłudzenia kredytu), w „przypadkach mniejszej wagi”;
- Kara grzywny – taką karę przewidują przepisy w „przypadkach mniejszej wagi”. Jest to jednak kwestia pozostająca do uznania sądu, lecz bardzo często podnoszona przez obrońców. Karę grzywny przewidują również przepisy kodeksu karnego skarbowego, która może zostać wymierzona razem z karą pozbawienia wolności;
- Obowiązek naprawienia szkody i zwrot osiągniętej korzyści majątkowej – nie są to kary, lecz orzeczenie takich obowiązków również może zapaść w wyroku
Strategie obrony w sprawach o przestępstwa gospodarcze
Obrona w sprawach o oszustwa gospodarcze, a szczególne te uwzględniające kwestie wymagają niejednokrotnie połączenia sił. W grę wchodzą bowiem nie tylko aspekty prawne, lecz bardzo często również finansowe.
- Analiza zarzutów oraz zbieranie dowodów – na tym wstępnym etapie klienci proszeni są zwykle o przedstawienie kompletu dokumentów, którymi dysponują w sprawie. Kluczowe jest bowiem odparcie zarzutu bazującego na celowym działaniu klientów, lecz skupienie się na ewentualnym niezamierzonym naruszeniu przepisów, jak też wykazaniu nieścisłości, co na szczególne znacznie w przypadku przestępstw karno-skarbowych.
- Skupienie się na znamionach przestępstwa – tu chodzi o wykazanie, iż zachowanie opisane w zarzucie w istocie znamion tych nie spełnia, a przykładowo działania mieściły się w ramach dozwolonej działalności gospodarczej, a ewentualne błędy w dokumentacji miały jedynie wymiar techniczny.
- Wykorzystanie opinii biegłych – rola biegłego w postępowaniach karno-gospodarczych i karno-skarbowych jest znacząca. To właśnie na opinii biegłego swoje przekonanie o popełnieniu czynu zabronionego bądź też braku znamion, budują zarówno organy śledcze jak i sądy. Zdarza się również, że opinie te wykazują niedociągnięcia w działaniach organów skarbowych. Istotne jest więc przeprowadzenie rzetelnej analizy takiej opinii i w razie konieczności przesłuchanie biegłego w charakterze świadka.
- Negocjacje i ugodowe zakończenie sprawy – w niektórych przypadkach istnieje możliwość negocjacji warunków zakończenia postępowania z organami ścigania. Niezwykle istotne jest wówczas skorzystanie z fachowej pomocy adwokata, gdyż taka sprawa może zakończyć się już na etapie wstępnym, bez kierowania aktu oskarżenia do sądu.
Podsumowanie
Obrona w sprawach o oszustwo i wyłudzenie , w tym związane z podatkiem VAT wymaga kompleksowego podejścia, łączącego wiedzę prawniczą, finansową i proceduralną. Adwokat od spraw gospodarczych, współpracując z biegłymi i korzystając z doświadczenia w reprezentacji przedsiębiorców, może skutecznie chronić interesy klientów. Zawsze warto pamiętać, że odpowiedzialność karna za przestępstwa gospodarcze jest surowa, dlatego kluczowe jest szybkie i profesjonalne działanie, które może zadecydować o losie sprawy i przyszłości przedsiębiorcy. Nieocenione w tym względzie mogą okazać się również usługi z zakresu compliance w prawie karnym, które w większości przypadków mogą zapobiec powstaniu konfliktu z prawem.