Świadek, choć co do zasady nie jest stroną postępowania (lecz w niektórych wypadkach może się nią stać), odgrywa niemałą, a czasem wręcz kluczową rolę w postępowaniu karnym. Zeznania tych osób, traktowane jako dowód w sprawie, mogą bowiem zaważyć na tym jak konkretna sprawa zostanie rozstrzygnięta, a nawet odwrócić jej bieg.

To jak duże znaczenie mogą mieć zeznania świadka dało się poniekąd zaobserwować w głośnej krakowskiej sprawie tzw. Skóry, a w rzeczywistości Roberta J. Sąd Okręgowy w Krakowie w pierwszej instancji skazał bowiem Roberta J. za czyn z art. 148  KK na karę dożywotniego pozbawienia wolności. Sprawa ta w wyniku złożonej apelacji trafiła jednak przed Sąd Apelacyjny w Krakowie. Ten z kolei już w trakcie mów końcowych, w których organ prokuratorski miał koncentrować się na wadze zeznań anonimowych świadków, zdecydował o przerwaniu tych czynności i wznowieniu postępowania. W jego toku przesłuchano ponownie świadków w sposób jawny. W październiku 2024 r. zapadł wyrok uniewinniający. Bez znajomości treści tych zeznań oraz treści akt, zawierających pozostały materiał dowodowy, a przede wszystkim pisemnego uzasadnienia wyroku sporządzonego na ich podstawie nie można oczywiście przyjąć, iż to zeznania świadków zmieniły bieg sprawy. Jednak nie można również tego wykluczyć…

Poniżej przybliżam więc tematykę roli świadka w procesie karnym oraz to co powinieneś wiedzieć, jeśli zostałeś wezwany w takim charakterze przed organ śledczy lub procesowy.

Kto może być świadkiem?

W procesie karnym nie ma ograniczeń wiekowych co do tego, kto może zostać świadkiem w postępowaniu. Także tak, może być nim również dziecko. Jednak z wiadomych przyczyn przesłuchanie takiej osoby wyglądać będzie odmiennie. Podobnie odmiennie wyglądać może przesłuchanie osoby starszej, schorowanej. Istotne jest natomiast to, aby taka osoba rozumiała znaczenie swojego zeznania, tj. orientowała się na jakie potrzeby je składa i dlaczego.

Osoba bliska dla oskarżonego czy podejrzanego. Taka osoba, choć z możliwymi ograniczeniami, może zostać świadkiem w sprawie. Ograniczenia wynikają natomiast z relacji łączącej ją ze stroną postępowania.

Zgodnie z art. 182 KPK osoba bliska dla oskarżonego może odmówić składania zeznań, a prawo to trwa mimo np. ustania małżeństwa w wyniku rozwodu lub ustania przysposobienia.

Natomiast art. 185 KPK wspomina, iż można zwolnić od złożenia zeznania lub odpowiedzi na pytania osobę pozostającą z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym, jeżeli osoba taka wnosi o zwolnienie.

Kogo nie można przesłuchać?

Kodeks postępowania karnego przewiduje jednak pewne wyłączenia, które nie pozwalają na przesłuchanie osób posiadających określone przez procedurę cechy.

Mowa tu o:

• obrońcy albo adwokacie lub radcy prawnym działających na podstawie art. 245 § 1, co do faktów, o których dowiedział się udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę;
• duchownym co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi.

Jakie są obowiązki świadka?

Świadek w pierwszej kolejności ma obowiązek stawić się na wezwanie organu w miejscu i czasie wyznaczonym w wezwaniu. Świadek ma również obowiązek złożenia zeznania, które powinno być zgodne z prawdą.

Co grozi za niestawiennictwo świadka?

Należy oczywiście pamiętać, iż w skutek nieobecności świadka wiążącego się z naruszeniem obowiązku stawiennictwa przed organem, następują określone konsekwencje.

Za nieusprawiedliwione niestawiennictwo grozi kara pieniężna, a w skrajnych przypadkach przymusowe doprowadzenie. Natomiast nagłe zdarzenie czy choroba, odpowiednio udokumentowane powinno stanowić odpowiednie usprawiedliwienie w przypadku niestawiennictwa.

Z kolei składanie zeznań, które są niezgodne z prawdą stwarza groźbę odpowiedzialności za składanie fałszywych zeznań. Świadek jest o tym pouczany przed przystąpieniem do składania zeznań.

Prawa świadka w postępowaniu karnym

Świadek w postępowaniu karnym ma oczywiście również szereg uprawnień.

• Świadek ma do prawo odmowy zeznań jeśli w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem;
• Świadek może uchylić się od odpowiedzi na pytanie, jeżeli udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe;
• Świadek może żądać, aby przesłuchano go na rozprawie z wyłączeniem jawności, jeżeli treść zeznań mogłaby narazić na hańbę jego lub osobę dla niego najbliższą;
• Świadek w przypadku uzasadnionej obawy o niebezpieczeństwo dla życia, zdrowia, wolności albo mienia w znacznych rozmiarach swoje lub osoby najbliżej ma prawo wnioskować o zachowanie w tajemnicy okoliczności umożliwiających ujawnienie jego tożsamości; wówczas status takiego świadka określany jest jako świadek anonimowy;
• Świadek ma również prawo do zwrotu kosztów przejazdu do miejsca przesłuchania i zwrotu utraty zarobku, które następuje na zasadzie ustalonego ryczałtu.

Jak wygląda procedura przesłuchania świadka

Świadek, który odebrał wezwanie wystosowane przez organ i stawił się w miejscu i czasie wyznaczonym w pierwszej kolejności przedstawia temu organowi swoje dane osobowe. Co istotne tryb postępowania w pewnym zakresie nakazuje ochronę danych osobowych świadka. W protokole przesłuchania nie zamieszcza bowiem się danych dotyczących miejsca zamieszkania i miejsca pracy, a także numeru telefonu, telefaksu ani adresu poczty elektronicznej świadków uczestniczących w czynności. Dane te zamieszcza się w załączniku do protokołu, który przechowuje się w załączniku adresowym do akt sprawy, do wiadomości organu prowadzącego postępowanie.

Następuje więc identyfikacja świadka. W przypadku składania zeznań na rozprawie, a więc przed sądem, możliwe, że świadek będzie składał przyrzeczenie. Można od niego odstąpić jeśli obecne strony się temu nie sprzeciwiają. Przyrzeczenie składa się przez odczytanie za sądem konkretnej roty.

Kolejno świadek jest pouczany o odpowiedzialności karnej za zeznanie nieprawdy lub zatajenie prawdy. W postępowaniu przygotowawczym świadek podpisuje oświadczenie, że został uprzedzony o tej odpowiedzialności.

W następnej kolejności organ przystępuje do właściwej części przesłuchania, a więc uzyskania informacji o zdarzeniu będącym przedmiotem postępowania. Tryb przesłuchania, przebiegający zgodnie z procedurą karną nakazuje najpierw umożliwienie osobie przesłuchiwanej swobodne wypowiedzenie się niemal zawsze inicjowanie pytaniem organu prowadzącego przesłuchanie, tj.: „co świadkowi wiadomo w sprawie?”. Zasadą jest, że każdy kto zwraca się do sądu wstaje. Zeznanie składane w sądzie dokonuje się więc na stojąco. W wyjątkowych wypadkach, zwłaszcza z uwagi na stan zdrowia, sąd może zezwolić świadkowi na zeznawanie w pozycji siedzącej.

Dopiero następnie zadaje się pytania, które jak wskazuje KPK mają zmierzać do uzupełnienia, wyjaśnienia lub kontroli wypowiedzi. Prawo zadawania pytań mają, oprócz organu przesłuchującego, strony, obrońcy, pełnomocnicy oraz biegli. Pytania zadaje się osobie przesłuchiwanej bezpośrednio, chyba że organ przesłuchujący zarządzi inaczej.

Warto również wspomnieć jakich pytań procedura nie zezwala zadawać świadkom:

1. Nie wolno zadawać pytań sugerujących osobie przesłuchiwanej treść odpowiedzi;
2. Pytania zadawane świadkowi nie mogą dotyczyć jego życia seksualnego, chyba że jest to niezbędne dla rozstrzygnięcia sprawy.

Ponadto wskazuje się, iż niedopuszczalne jest wpływanie na wypowiedzi osoby przesłuchiwanej za pomocą przymusu lub groźby bezprawnej jak też stosowanie hipnozy albo środków chemicznych lub technicznych wpływających na procesy psychiczne osoby przesłuchiwanej albo mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji jej organizmu w związku z przesłuchaniem.

Podkreślenia wymaga, iż tego czy takie pytania nie padają pilnuje nie tylko organ prowadzący postępowanie, ale też, a może i przede wszystkim obrońca czy pełnomocnik strony.

Pełnomocnik dla świadka

Zgodnie z art. 87 KPK osoba niebędąca stroną może ustanowić pełnomocnika, jeżeli wymagają tego jej interesy w toczącym się postępowaniu. Z tego przepisu wywodzi się uprawnienie do ustanowienia pełnomocnika dla świadka, który wszak nie jest stroną postępowania. Należy jednak wspomnieć, iż decyzja odnośnie tego czy w danym przypadku udziału pełnomocnika wymagają interesy świadka należy do sądu, a w postępowaniu przygotowawczym do prokuratora, którzy mogą odmówić dopuszczenia do udziału w postępowaniu pełnomocnika świadka