Zakaz opuszczania kraju jest jednym z tzw. środków zapobiegawczych, które mogą być zastosowane w postępowaniu karnym. Jego celem jest zapobieżenie ucieczce podejrzanego/oskarżonego, co jest szczególnie istotne w sytuacjach, gdy istnieje uzasadniona obawa, że osoba ta może unikać odpowiedzialności karnej. W KPK instytucja ta zawarta jest w art. 277, który dokładnie opisuje zasady stosowania tego środka zapobiegawczego.

Czym jest zakaz opuszczania kraju?

Zakaz opuszczania kraju to środek zapobiegawczy, który może być nałożony na podejrzanego/oskarżonego w toku postępowania karnego. Jest to forma zabezpieczenia, mająca na celu zapewnienie obecności w trakcie dalszych czynności procesowych. W przypadku, gdy istnieje uzasadniona obawa, że taka osoba może uciec lub ukryć się przed organami ścigania, sąd może zdecydować o wprowadzeniu tego zakazu. Często środek ten stosowany jest wspólnie
z innymi środkami zapobiegawczymi, chociażby dozorem policyjnym czy poręczeniem majątkowym.

Podstawy prawne zakazu opuszczania kraju

Zgodnie z Art. 277 Kodeksu postępowania karnego, zakaz opuszczania kraju może być nałożony, gdy istnieją konkretne przesłanki uzasadniające obawę przed ucieczką.

Jak wskazał Sąd Apelacyjny w Krakowie:

„Zakaz opuszczania przez oskarżonego kraju jako środek zapobiegawczy można zastosować tylko w razie istnienia uzasadnionej obawy jego ucieczki. Skoro
w zaskarżonym postanowieniu nie tylko nie wykazano, że obawa taka obawa zachodzi, ale nawet nie powołano przesłanki z art. 258 § 1 pkt 1 KPK jako podstawy stosowania środków zapobiegawczych, a Sąd Apelacyjny, jako sąd odwoławczy, nie może czynić ustaleń na niekorzyść oskarżonego, należy uchylić tę część postanowienia, w której nałożono na R.Z. zakaz opuszczania kraju połączony z zatrzymaniem paszportu, a utrzymując w mocy zastosowany również dozór policji
i poręczenie.” (postanowienie z dnia 25 czerwca 2020 r., sygn. akt II AKz 334/20, Legalis nr 2560983).

W praktyce oznacza to, że prokurator lub sąd musi wykazać, że podejrzany/oskarżony ma powody, aby unikać stawienia się przed wymiarem sprawiedliwości. Takie przesłanki mogą obejmować między innymi:

Posiadanie kontaktów za granicą,
Wysoką karę grożącą za popełnione przestępstwo,
Brak stabilnych związków z krajem, takich jak praca czy rodzina.

Procedura nałożenia zakazu opuszczania kraju

Zgodnie z przepisami, zanim zakaz opuszczania kraju wejdzie w życie, organ prowadzący postępowanie (zwykle prokurator) może na czas nie dłuższy niż 7 dni zatrzymać dokumenty podróżne osoby względem, której środek taki miałby być zastosowany, takie jak paszport czy inne dokumenty umożliwiające przekroczenie granicy. W tym czasie organ ma obowiązek wydać stosowne postanowienie. Przesunięcie terminu na rozpatrzenie sprawy daje zwykle organom ścigania czas na zebranie dowodów oraz na przygotowanie argumentów przemawiających za zastosowaniem tego środka.

Czas trwania zakazu

Zakaz opuszczania kraju nie jest środkiem stosowanym na stałe. Jego długość jest uzależniona od przebiegu postępowania karnego oraz decyzji sądu. Po upływie określonego czasu organ powinien ponownie ocenić zasadność dalszego stosowania zakazu. W przypadku, gdy nie ma już podstaw do jego utrzymywania, należy go uchylić.

Możliwość odwołania

Osoba względem której zastosowano zakaz opuszczania kraju ma prawo złożyć zażalenie na postanowienie o nałożeniu tego zakazu.
W takim wypadku sprawa jest ponownie analizowana, a sąd ma obowiązek rozpatrzyć wszelkie argumenty przedstawione przez obie strony. Warto zaznaczyć, że możliwość odwołania się od takiej decyzji jest istotnym elementem ochrony praw i zapewnienia sprawiedliwego toku postępowania.

Konsekwencje złamania zakazu

Złamanie zakazu opuszczania kraju może wiązać się z poważnymi konsekwencjami prawnymi. W przypadku naruszenia zakazu, narazić można się na dodatkowe zarzuty na swoją niekorzyść. Co więcej w skutek naruszenia sąd może zdecydować o zaostrzeniu środków zapobiegawczych, takich jak tymczasowe aresztowanie. Ponadto, ucieczka może negatywnie wpłynąć na przebieg postępowania karnego oraz na ostateczny wyrok.

Co ciekawe w kontekście przynależności Polski do strefy Schengen, a więc braku kontroli na granicach państw należących do strefy wypowiedział się Sąd Apelacyjny w Katowicach w postanowieniu z dnia 2 kwietnia 2008 r., sygn. akt II AKz 238/08:

„Brak kontroli granicznej nie jest równoznaczny z wolnością opuszczenia przez oskarżonego, wbrew ciążącemu na nim zakazowi, kraju. Naruszenie tego zakazu zawsze może zrodzić dla oskarżonego ujemne skutki, i to zarówno w postaci zamiany stosowanego środka na surowszy, jak i poprzez konieczność zastosowania
i poszukiwania go za pośrednictwem ENA połączonego z zastosowaniem tymczasowego aresztowania. Żadną zatem miarą nie można twierdzić iż pozostawanie na terenie kraju jest tylko wyrazem „dobrej woli”. Jest to jego obowiązek, z naruszeniem którego łączą się określone i dolegliwe konsekwencje procesowe, zaś wzajemna współpraca pomiędzy państwami Unii Europejskiej ułatwia i upraszcza jedynie możliwość poszukiwania i ścigania osób łamiących porządek prawny na obszarze któregokolwiek z państw”. (Legalis nr 101865).

Podsumowanie

Zakaz opuszczania kraju jest istotnym narzędziem w polskim systemie prawa karnego, mającym na celu zapewnienie obecności podejrzanego czy oskarżonego w toku postępowania. Jego stosowanie wymaga jednak rzetelnej analizy i jasnych przesłanek uzasadniających wprowadzenie takiego środka. Osoby te mają prawo do obrony oraz możliwości zaskarżenia decyzji w tym przedmiocie, co stanowi istotny element ochrony ich praw.

W przypadku jakichkolwiek wątpliwości dotyczących nałożenia zakazu opuszczania kraju, warto skonsultować się z adwokatem, który pomoże wyjaśnić wszelkie aspekty prawne i proceduralne związane z tym zagadnieniem.