Kiedy stosuje się tymczasowe aresztowanie?

Tymczasowe aresztowanie jest jednym i zarazem najsurowszym środkiem zapobiegawczym. W generalnym ujęciu środki te mają służyć zabezpieczeniu prawidłowego toku postępowania (art. 249 § 1 KPK). Stąd intuicja podpowiada, że skoro wystąpiono o zastosowanie tymczasowego aresztowania, to postępowanie musi być mocno zagrożone.

Dlatego też ustawa przewiduje znacznie większe rygory w przypadku stosowania tymczasowego aresztowania, niż innego, nieizolacyjnego środka zapobiegawczego.

Alternatywne środki zapobiegawcze – co zamiast tymczasowego aresztowania

Do pozostałych alternatywnych środków zapobiegawczych, tj. nieizoalcyjnych należą m.in.:

poręczenie majątkowe (w tym warunkowe), poręczenie społeczne,
dozór policji,
zakaz opuszczania kraju (połączony z zatrzymaniem paszportu),
nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym lub zakaz zbliżania się do pokrzywdzonego na określoną odległość,
zawieszenie w czynnościach służbowych/w wykonywaniu zawodu/nakaz powstrzymania się od określonego zachowania

Jakie są przesłanki stosowania tymczasowego aresztowania?

Oczywiście odpowiedź można znaleźć w ustawie (KPK), jednak tłumacząc prawniczy na polski następuje to w sytuacji, kiedy:

Danej osobie co najmniej przedstawione są zarzuty, a więc możliwe jest to już na etapie postępowania przygotowawczego, czyli etapie przed-sądowym.

Zachodzi tzw. przesłanka ogólna oraz przynajmniej jedna z przesłanek szczególnych, w takim nasileniu, które nie pozwala przyjąć, iż wystarczający byłby inny (niż tymczasowe aresztowanie) środek zapobiegawczy (np. poręczenie majątkowe, zakaz opuszczania kraju, dozór policji), tj.:

gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo dopuszczenia się przestępstwa (tzw. przesłanka ogólna);
gdy zachodzi uzasadniona obawa tzw. matactwa, czyli wpływania na innych świadków, czy podejrzanych/oskarżonych;
gdy zachodzi uzasadniona obawa ukrycia się lub ucieczki;
gdy zarzucany danej osobie czyn w rozumieniu ustawy jest surowy (zagrożenie karą co najmniej 8 lat pozbawienia wolności lub skazanie przez sąd I instancji na karę nie niższą niż 3 lata pozbawienia wolności), co jak wskazuje się w orzecznictwie, może skłaniać do bezprawnego utrudniania postępowania;

„(…) Powołany przepis wprowadza szczególny rodzaj domniemania co do istnienia obawy, że oskarżony będzie – z uwagi na grożącą mu karę – bezprawnie utrudniał postępowanie, a tym samym nie ma w tym wypadku, tak jak to ma miejsce w sytuacjach określonych w art. 258 § 1 KPK, konieczności wykazywania, iż zachodzi uzasadniona obawa ucieczki lub ukrycia się oskarżonego. Oczywiście, domniemanie to jest wzruszalne (…)”. (Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Karna z dnia 17 czerwca 2024 r., II KZ 29/24, Legalis nr 3097214)

gdy zachodzi uzasadniona obawa popełnienia przestępstwa przeciwko życiu lub zdrowiu (tylko w przypadku postawienia zarzutu zbrodni lub umyślnego występku).

Kto stosuje tymczasowe aresztowanie?

Tylko sąd, nawet na etapie postępowania przygotowawczego i to do sądu prokurator wnosi
o jego zastosowanie, co sąd poddaje ocenie. Do sądu również kierowane jest więc zażalenie na takie postanowienie. Na etapie postępowania przygotowawczego tymczasowe aresztowanie stosowane jest przez sąd rejonowy, w którego okręgu prowadzi się postępowanie (a w wypadkach niecierpiących zwłoki, również inny sąd rejonowy). Czyli np. Sąd Rejonowy dla Krakowa – Śródmieścia, bez względu na to czy postępowanie prowadzone jest np. przez Prokuraturę Okręgową.

Po wpłynięciu aktu oskarżenia oraz kiedy tymczasowe aresztowanie zdaniem prokuratora ma być przedłużone w czasie trwania śledztwa, orzeka w tym przedmiocie sąd I instancji, który byłby właściwy do rozpoznania sprawy lub już ją rozpoznaje. Stąd jeśli zarzucany czyn stanowi zbrodnię, to sądem właściwym do rozpoznania sprawy będzie sąd okręgowy, np. Sąd Okręgowy w Krakowie, jeden z wydziałów karnych. Stąd w toku jednej sprawy może zdarzyć się tak, że o tymczasowym aresztowaniu mogą orzekać sądy różnego rzędu.

Maksymalny okres stosowania tymczasowego aresztowania

Co do zasady (a wiadomo, że od nich są wyjątki) ten sposób izolacji może trwać 3 miesiące. Jednakże może on zostać przedłużony do 12 miesięcy. W praktyce, na co pozwala ustawa, możliwe jest stosowanie tymczasowego aresztowania maksymalnie przez okres 2 lat do czasu wydania pierwszego wyroku przez sąd I instancji.

Jakie są prawa osoby aresztowanej?

Osoba tymczasowo aresztowana traktowana jest jak osoba osadzona, pozbawiona wolności (tymczasowo). Zazwyczaj osadzana jest w areszcie śledczym i oddzielana od osób odbywających karę pozbawienia wolności. Jednak nie zwalnia to zarówno organów, do których dyspozycji taka osoba pozostaje, ani też organu wykonującego ten środek zapobiegawczy, z przestrzegania zasad godności ludzkiej. Oznacza to, że osoba aresztowana ma prawo do kontaktu z obrońcą oraz osobami bliskimi, które na jej prośbę należy powiadomić o fakcie aresztowania.

Prokurator, przesyłając wraz z aktami sprawy wniosek o zastosowanie tymczasowego aresztowania, poucza podejrzanego o przysługujących mu w wypadku zastosowania tymczasowego aresztowania uprawnieniach oraz zarządza jednocześnie doprowadzenie go do sądu. Jeżeli tymczasowe aresztowanie stosowane jest w postępowaniu sądowym, pouczenia oskarżonego o przysługujących mu w wypadku zastosowania tymczasowego aresztowania uprawnieniach dokonuje sąd niezwłocznie po ogłoszeniu lub doręczeniu oskarżonemu postanowienia o zastosowaniu tego środka zapobiegawczego.

Istnieje również konieczność zapewnienia wszelkich lekarstw i niezbędnej pomocy medycznej w czasie izolacji. Należy pamiętać, że od czasu aresztowania, a nawet samego zatrzymania, to organy państwa i wymiaru sprawiedliwości są odpowiedzialne za bezpieczeństwo tymczasowo aresztowanego.

Warunkowe tymczasowe aresztowanie

Zdarzają się sytuacje, kiedy sąd oceniając zagrożenie dla postępowania dojdzie do wniosku, że jeśli zostanie zapłacone poręczenie majątkowe w określonej przez sąd wysokości, wówczas tymczasowe aresztowanie ulegnie zmianie na wskazane przez ten sąd środki zapobiegawcze. Warunkiem jest jednak zastosowanie tymczasowego aresztowania w pierwszej kolejności.

Przykładowo Sąd Apelacyjny w Krakowie w jednym ze swoich orzeczeń wskazał, iż „(…) Uznając aresztowanie podejrzanego za zasłużone i celowe dla postępowania, przedłużono je, ale uzależniono uchylenie go od złożenia poręczenia majątkowego w kwocie odpowiedniej do treści czynów podejrzanego, bo może je złożyć nie tylko on sam ze środków własnych bądź innych, ale także inne osoby.(…)” (Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 29 czerwca 2010 r., II AKp 12/10. Legalis nr 287227).

Kiedy nie stosuje się tymczasowego aresztowania?

Istnieją negatywne przesłanki do stosowania tymczasowego aresztowania. Tymczasowego aresztowania nie stosuje się, gdy na podstawie okoliczności sprawy można przewidywać, że sąd orzeknie w stosunku do oskarżonego karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub karę łagodniejszą albo że okres tymczasowego aresztowania przekroczy przewidywany wymiar kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia. Ponadto tymczasowe aresztowanie nie może być stosowane, jeżeli przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku.

Kodeks postępowania karnego wskazuje również, że jeżeli szczególne względy nie stoją temu na przeszkodzie, należy odstąpić od tymczasowego aresztowania, zwłaszcza gdy pozbawienie oskarżonego wolności:

1) spowodowałoby dla jego życia lub zdrowia poważne niebezpieczeństwo;

2) pociągałoby wyjątkowo ciężkie skutki dla oskarżonego lub jego najbliższej rodziny.

Powyższe reguły nie mają jednak zastosowania m.in. gdy oskarżony ukrywa się, uporczywie nie stawia się na wezwania lub w inny bezprawny sposób utrudnia postępowanie albo nie można ustalić jego tożsamości.

Co więcej, w razie uniewinnienia oskarżonego, umorzenia lub warunkowego umorzenia postępowania, warunkowego zawieszenia wykonania kary, wymierzenia kary pozbawienia wolności odpowiadającej co najwyżej okresowi tymczasowego aresztowania, skazania na karę łagodniejszą niż pozbawienie wolności albo w razie odstąpienia od wymierzenia kary, zarządza się niezwłoczne zwolnienie tymczasowo aresztowanego, jeżeli nie jest on pozbawiony wolności w innej sprawie.

Zażalenie na tymczasowe aresztowanie – procedura zaskarżania postanowienia o tymczasowym aresztowaniu

Postanowienie w przedmiocie tymczasowego aresztowania można zaskarżyć składając zażalenie. Jak wskazują przepisy, procedura ta obowiązuje na zasadach ogólnych, chyba, że zastrzeżono inaczej.

Taki właśnie wyjątek stanowi zażalenie w przedmiocie tymczasowego aresztowania, które sąd ma obowiązek rozstrzygnąć niezwłocznie, jednak nie później niż przed upływem 7 dni od przekazania sądowi zażalenia wraz z niezbędnymi aktami.

Co ciekawe oddzielnie można skorzystać również z uprawnienia do składania wniosku o uchylenie lub zmianę środka zapobiegawczego. W przedmiocie takiego wniosku rozstrzyga, najpóźniej w ciągu 3 dni, prokurator, a po wniesieniu aktu oskarżenia do sądu – sąd, przed którym sprawa się toczy. Na postanowienie w przedmiocie wniosku oskarżonemu zażalenie przysługuje tylko wtedy, gdy wniosek został złożony po upływie co najmniej 3 miesięcy od dnia wydania postanowienia w przedmiocie środka zapobiegawczego.

Odszkodowanie za niesłuszne tymczasowe aresztowanie

Zgodnie z Kodeksem postępowania karnego w przypadku stwierdzenia, że tymczasowe aresztowanie było niewątpliwie niesłuszne, przysługuje prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia od Skarbu Państwa.

Ustalając wysokość odszkodowania, sąd uwzględnia zaliczenie oskarżonemu okresu niesłusznego tymczasowego aresztowania, którego dotyczy wniosek o odszkodowanie, na poczet kar lub środków zabezpieczających orzeczonych w innym postępowaniu. Żądanie odszkodowania należy zgłosić w sądzie okręgowym właściwym ze względu na miejsce, w którym nastąpiło zwolnienie tymczasowo aresztowanego.

W przedmiocie odszkodowania i zadośćuczynienia sąd okręgowy orzeka wyrokiem na rozprawie w składzie jednego sędziego.

Postępowanie jest wolne od kosztów sądowych. W razie uwzględnienia roszczeń choćby w części wnioskodawcy przysługuje od Skarbu Państwa zwrot uzasadnionych wydatków, w tym z tytułu ustanowienia jednego pełnomocnika

Roszczenia te przedawniają się po upływie roku od daty uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie.

Roszczenie o odszkodowanie lub zadośćuczynienie nie przysługuje jednak temu, kto w zamiarze wprowadzenia w błąd sądu lub organu ścigania złożył fałszywe zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa lub fałszywe wyjaśnienie i spowodował tym niekorzystne dla siebie orzeczenie w przedmiocie tymczasowego aresztowania.

Jak przetrwać tymczasowe aresztowanie?

Z uwagi na to, że jest to dość poważna sytuacja, nie tylko osobista, ale i procesowa, nie warto jej bagatelizować, a np. poprosić bliskich o skontaktowanie się z adwokatem, który może pomóc w takiej sytuacji, zwłaszcza zaskarżyć postanowienie o tymczasowym aresztowaniu. Fachowe wsparcie może bowiem okazać się nieocenione w walce o prowadzenie obrony „z wolnej stopy”.