Czym jest list żelazny w polskim prawie karnym – kompleksowy przewodnik

List żelazny jest specyficzną instytucją regulowaną w kodeksie postępowania karnego, umiejscowioną w rozdziale dotyczącym środków przymusu. Jego istota polega na konkretnym zabezpieczeniu postępowania przy jednoczesnym umożliwieniu podejrzanemu lub oskarżonemu przebywającemu za granicą odpowiadanie z tzw. wolnej stopy, czyli przebywając na wolności. Jest to sytuacja wysoce korzystna, gdyż pozwala uniknąć tymczasowego aresztowania, najczęściej w zamian za możliwość zastosowania innego środka zabezpieczającego, a to poręczenia majątkowego, a więc określonej przez sąd kwoty pieniężnej. Aby móc ubiegać się o skorzystanie z takiej instytucji konieczne jest jednak spełnienie kilku warunków.

Kiedy wydaje się list żelazny?

Odpowiedź na pytanie jak uzyskać list żelazny pozornie jest bardzo prosta. List żelazny wydaje się na wniosek, który stanowić może z jednej strony oświadczenie podejrzanego/oskarżonego, z drugiej bezpośredni wniosek prokuratora. Może to nastąpić zarówno na etapie śledztwa jak i w toku postępowania karnego, tj. przed sądem. Jednakże warto zaznaczyć, iż bez względu na podjętą inicjatywę w tym względzie, decyzja należeć będzie do właściwego miejscowo sądu okręgowego. To on jest właściwy do orzekania w przedmiocie wydania listu żelaznego, oraz towarzyszących mu innych środków zapobiegawczych.

Art. 281 KPK

„§ 1. Jeżeli oskarżony przebywający za granicą złoży oświadczenie, że stawi się do sądu lub do prokuratora w oznaczonym terminie pod warunkiem odpowiadania z wolnej stopy, właściwy miejscowo sąd okręgowy może wydać oskarżonemu list żelazny. 2. W postępowaniu przygotowawczym list żelazny może być wydany na wniosek prokuratora albo przy braku jego sprzeciwu.”

Istnieje jednak pogląd, z którego wynika, iż wydaniu listu żelaznego sprzeciw prokuratora nie jest wiążący dla sądu:

„Sprzeciw prokuratora, o którym mowa w art. 281 § 2 KPK nie ma charakteru wiążącego dla sądu okręgowego rozpoznającego wniosek o wydanie listu żelaznego w postępowaniu przygotowawczym.” (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Gdańsku – II Wydział Karny z dnia 29 marca 2022 r., II AKz 222/22, Legalis nr 2682784).

Procedura składania wniosku – krok po kroku

złożenie oświadczenia o stawieniu się do sądu lub prokuratora pod warunkiem odpowiadania z wolnej stopy/złożenie wniosku przez prokuratora;
zarejestrowanie sprawy, losowanie sędziego, wyznaczenie terminu posiedzenia, przekazanie oświadczenia do prokuratora (jeśli sam nie składał wniosku);
posiedzenie sądu, rozstrzygnięcie + ew. uchylenie tymczasowego aresztowania i złożenie poręczenia majątkowego.

List żelazny a inne środki zapobiegawcze – skutki prawne

Przebywanie na wolności w trakcie postępowania, z oczywistych względów, wymagać będzie również uchylenia zastosowanego wcześniej tymczasowego aresztowania. Sąd okręgowy dokonuje tego w momencie wydawania listu żelaznego. Jednakże uchylenie tymczasowego aresztowania staje się wykonalne dopiero w momencie uprawomocnienia się postanowienia o wydaniu listu żelaznego. Oznacza to, że te dwa postanowienia są ze sobą ściśle związane. Wydanie listu żelaznego jest alternatywą dla tymczasowego aresztowania.

Jednak należy pamiętać, że samo złożenie wniosku o wydanie listu żelaznego nie wstrzymuje jednocześnie rozpoznania wniosku o zastosowanie tymczasowego aresztowania, jeśli wnioski te zazębiają się czasowo.

Co więcej wydanie listu żelaznego może być powiązane z jednoczesnym zastosowaniem innego środka zapobiegawczego, tj. poręczenia majątkowego. W takim wypadku sąd może uzależnić decyzję o udzieleniu listu żelaznego od złożenia poręczenia majątkowego we wskazanej przez ten sąd wysokości. Wówczas w pierwszej kolejności przyjmowane jest poręczenie, z którego sporządzany jest protokół i jeszcze tego samego dnia można spodziewać się decyzji odnośnie listu żelaznego. Nie jest również wykluczone, iż sąd zdecyduje o zastosowaniu dodatkowo innych wolnościowych środków zapobiegawczych takich jak choćby dozór policyjny lub zakaz opuszczania kraju.

Ciekawym zabiegiem ustawodawcy jest to, iż samo postanowienie o wydaniu listu żelaznego nie podlega zaskarżeniu. Jest to w sumie zrozumiałe, skoro z tego względu wszczynane jest całe postępowanie. Skoro jednak powiązane z wydaniem listu żelaznego są również inne postanowienia w przedmiocie zastosowania środków zapobiegawczych, to postanowienie (jeśli wydane było tylko jedno obejmujące wszystkie te aspekty) dotyczące tych środków – jest zaskarżalne. Oznacza to, że nawet przy uwzględnieniu wniosku o wydanie listu żelaznego, można jeszcze zakwestionować rozstrzygnięcie w przedmiocie np. poręczenia majątkowego, jak chociażby jego wysokości. Wspomina o tym Sąd Apelacyjny w Krakowie, w jednym ze swoich postanowień:

„Jak to Sąd Apelacyjny już orzekał, postanowienie o wydaniu listu żelaznego nie podlega zaskarżeniu. Zaskarżalne jest natomiast postanowienie o uzależnieniu wydania listu żelaznego od złożenia poręczenia majątkowego w części dotyczącej poręczenia majątkowego bądź o odmowie tego poręczenia, bo jest to postanowienie w przedmiocie środka zapobiegawczego, oczywiście zaskarżalne.” (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie – II Wydział Karny z dnia 29 lipca 2020 r., II AKz 466/20, Legalis nr 2580681).

Warunki uzyskania i funkcjonowania listu żelaznego – kompleksowa analiza przesłanek

List żelazny stosowany jest co do zasady do prawomocnego zakończenia postępowania. Aby spełniał swoją rolę od podejrzanego lub oskarżonego wymagane jest spełnienie kilku warunków. Podstawowym jest przebywanie podejrzanego lub oskarżonego za granicą. Nie ma tu znaczenia, jakie są ku temu powody. W orzecznictwie wskazano również, że takim powodem może być nawet ucieczka przed odpowiedzialnością karną.

„Przy rozważaniu zasadności wydania listu żelaznego nie jest istotna przyczyna nieobecności podejrzanego w kraju, powody takiego stanu mogą być różne i nie mają znaczenia. Także w przypadku celowej ucieczki z kraju z uwagi na toczące się postępowanie karne nie ma przeszkód do zastosowania przedmiotowej instytucji.(…)” (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 5 maja 2017 r., sygn. akt II AKz 280/17, Legalis nr 1651473).

Poza tym list żelazny obowiązuje, jeżeli oskarżony:

będzie się stawiał w oznaczonym terminie na wezwanie sądu, a w postępowaniu przygotowawczym – także na wezwanie prokuratora;
nie będzie się wydalał bez pozwolenia sądu z obranego miejsca pobytu w kraju;

„Jednym z podstawowych obowiązków nałożonych na oskarżonego przy wydaniu listu żelaznego był zakaz opuszczania bez zezwolenia sądu obranego miejsca pobytu w kraju. Przez miejsce to należy rozumieć miejscowość, w której oskarżony przebywa, przy czym sąd w postanowieniu o wydaniu listu żelaznego wskazał dokładny adres pobytu. Sąd Apelacyjny w niniejszej sprawie stoi na stanowisku, iż oskarżony, któremu wydano list żelazny, musi uzyskać pozwolenie sądu w każdym przypadku, nawet kilkudniowego opuszczenia obranego miejsca pobytu w kraju.(…)” (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach – II Wydział Karny z dnia 21 maja 2019 r., II AKz 283/19, Legalis nr 2273032).

nie będzie nakłaniał do fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób starał się utrudniać postępowanie karne.

Uwaga – na posiedzeniu w przedmiocie wydania listu żelaznego konieczna jest obecność prokuratora. Jego absencja tamuje możliwość rozpoznania takiego wniosku!

Cofnięcie listu żelaznego – kiedy sąd może uchylić poręczenie

List żelazny zostaje odwołany w razie nieusprawiedliwionego niestawienia się oskarżonego na wezwanie lub naruszenia innych warunków, wymienionych wyżej. Orzeka o tym właściwy miejscowo sąd okręgowy. W postępowaniu przygotowawczym następuje to na wniosek prokuratora. Jeśli wydanie listu żelaznego zostało uzależnione od złożenia poręczenia majątkowego, to w razie odwołania, poręczenie przepada.

Jak odwołać się od niekorzystnego postanowienia?

Ustawodawca przewidział możliwość złożenia zażalenia zarówno na postanowienie odmawiające wydania listu żelaznego, jak i na postanowienie w przedmiocie jego odwołania.

Warto również wspomnieć, iż jeden list żelazny równa się jedno postępowanie karne. Innymi słowy, jeśli względem danej osoby toczy się więcej niż jedno postępowanie, a chce ona odpowiadać z wolnej stopy, wniosek o zastosowanie listu żelaznego powinien zostać złożony oddzielnie do każdej ze spraw.

Potwierdza to również Sąd Najwyższy w swoim orzeczeniu:

„Zapewnienie oskarżonemu pozostawania na wolności – o którym mowa w art. 282 § 1 KPK – odnosi się jedynie do postępowania, w związku z którym wydano list żelazny i w żadnym razie nie rozciąga się na inne postępowania, w szczególności w sprawach, w których nastąpiło prawomocne skazanie.” (postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Karna z dnia 29 lipca 2009 r., I KZP 11/09, Legalis nr 160685).

List żelazny a list gończy

Możliwe jest również, że wydanie listu żelaznego zostanie zainicjowane w związku z funkcjonującym już listem gończym (odpowiednikiem krajowego ENA), choć zdecydowanie częściej następuje to w wyniku zastosowanego samego Europejskiego Nakazu Aresztowania, bądź też trwającej już procedury ekstradycji.

Jak widać skorzystanie z możliwości, jakie niesie ze sobą list żelazny obwarowany jest licznymi zawiłościami. Stąd korzystanie w takich przypadkach z pomocy adwokata może znacznie usprawnić przebieg całej procedury.